[361] เอตฺตาวตา จ ยํ สมาธิสฺส วิตฺถารํ ภาวนานยญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘โก สมาธิ, เกนฏฺเฐน สมาธี’’ติอาทินา นเยน ปญฺหากมฺมํ กตํ, ตตฺถ ‘‘กถํ ภาเวตพฺโพ’’ติ อิมสฺส ปทสฺส สพฺพปฺปการโต อตฺถวณฺณนา สมตฺตา โหติฯ

ทุวิโธเยว หยํ อิธ อธิปฺเปโต อุปจารสมาธิ เจว อปฺปนาสมาธิ จฯ ตตฺถ ทสสุ กมฺมฏฺฐาเนสุ, อปฺปนาปุพฺพภาคจิตฺเตสุ จ เอกคฺคตา อุปจารสมาธิฯ อวเสสกมฺมฏฺฐาเนสุ จิตฺเตกคฺคตา อปฺปนาสมาธิฯ โส ทุวิโธปิ เตสํ กมฺมฏฺฐานานํ ภาวิตตฺตา ภาวิโต โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กถํ ภาเวตพฺโพติ อิมสฺส ปทสฺส สพฺพปฺปการโต อตฺถวณฺณนา สมตฺตา’’ติฯ

สมาธิอานิสํสกถา

[362] ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สมาธิภาวนาย โก อานิสํโส’’ติ, ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราทิปญฺจวิโธ สมาธิภาวนาย อานิสํโสฯ ตถา หิ เย อรหนฺโต ขีณาสวา สมาปชฺชิตฺวา เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามาติ สมาธิํ ภาเวนฺติ, เตสํ อปฺปนาสมาธิภาวนา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานิสํสา โหติฯ เตนาห ภควา ‘‘น โข ปเนเต, จุนฺท, อริยสฺส วินเย สลฺเลขา วุจฺจนฺติฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต อริยสฺส วินเย วุจฺจนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.82)ฯ

เสกฺขปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สมาหิเตน จิตฺเตน วิปสฺสิสฺสามาติ ภาวยตํ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนาปิ สมฺพาเธ โอกาสาธิคมนเยน อุปจารสมาธิภาวนาปิ วิปสฺสนานิสํสา โหติฯ เตนาห ภควา ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถฯ สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5)ฯ

เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ วุตฺตนยา อภิญฺญาโย ปตฺเถนฺโต นิพฺพตฺเตนฺติ, เตสํ สติ สติ อายตเน อภิญฺญาปทฏฺฐานตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนา อภิญฺญานิสํสา โหติฯ